Культурный дневник

Элеп куярга һәм кулга тотып йөрү өчен уңайлы лампа. Каравылчы кулланганнар дип әбием сөйләде

Кероси́новая ла́мпа — светильник, работающий на основе сгорания керосина. Была популярна в XIX — начале XX века, но после широкого внедрения электрического освещения керосиновые лампы используются в основном там, где нет электричества, в качестве аварийных на случай отключения электроэнергии, а также туристами.

Керога́з — нагревательный прибор, работающий на горючей смеси, состоящей из паров керосина и воздуха. Керогазы — последнее поколение массовых бытовых керосиновых приборов для приготовления пищи. Им на смену пришли уже газовые плиты. Появился в 30-е годы XX века.

ҖИЛПУЧ- он салу өчен агачтан эшләнгән савыт.

Киев князе Владимир белән аның агасы Добрыня Идел буйларына яу белән килгәч (985 ел), әсир төшкән болгарларга карыйлар да, Добрыня Владимирга әйтә: “Богаулы әсирләрне карасам — барысы да күн итектән. Болар безгә ясак түләмәс, әйдә, үзебезгә чабаталыларны эзлик,” — ди.

Чыннан да, безнең борынгы бабаларыбыз күн итек һәм чарык кебек күн аяк киемнәрен генә белгәнгә охшый. Ләкин заманнар үтеп, Мәскәү кул астына төшкәннән соң, татар да чабата үрергә өйрәнгән. Теленә шайтан төкергән бер рус мужигының: “Научим запад лапти плесть”, — дип әйткән сүзләре искә килеп төшә, ләкин алар көнбатышны түгел, көнчыгышны чабата кияргә мәҗбүр иткәннәр шикелле. Галимнәр чабата үрүне татар маридан өйрәнгән дигән фикергә авышалар.

Ихтимал, чабата сүзе дә безгә рус теленнән яки рус теле аркылы кергән булыр. Билгеле булганча, рус телендә, “лапти”дан тыш, ”чоботы” сүзе дә бар, дөрес, ул “башмак”, “күн итек” мәгънәсен белдерә. “Чабата” сүзен, этимологик яктан, “чыпта” сүзе белән янәшә карарга да мөмкин (алар охшаш материалдан үреп һәм сугып ясала). “Чыпта” сүзе дә күп кенә төрки телләрдә күзәтелә һәм аны фарсы теленнән кергән сүз дип фараз итәләр.

Рифкать Әхмәтьянов татар телендәге чабата сүзе фарсы сүзе “чабатамның мәгънәсе үзгәрү юлы белән туган дип исәпли. Чабатан — өскә таба кәкрәйгән очлы борынлы күн итек. Ихтимал, ди ул, Урта Идел буенда мондый күн итек модада булгандыр (шундый күн итек киеп биегәннәрдер — “чабата кәмите”?) һәм бию төре буларак “чабатан” сүзе шул заманнардан калгандыр. Бу сүз күн итекнең бер төре мәгънәсендә Европаның күп кенә телләренә кергән икән. Р. Әхмәтьянов фарсы телендәге чабатан, чабатанд “чабата” (каештан үрелгән) сүзенә дә игътибар итә.
1972 елда Мәскәүдә чыккан “Русско-турецкий словарь”да (“Русча-түрекчә сөзлүк”) “лапти” сүзе русча формада калдырылып, “искергән сүз” дип искәртелгән. Казакъ һәм каракалпак телләрендә шабата “чабата, башмак” сүзе бар. Себер татарлары диалектында шыпытый —“чүәк” дигән сүз.
Татарча язма әдәбиятта чабата сүзенең беренче тапкыр кулланылуын, ихтимал, “Ханәкә Солтан бәете”нә нисбәт итеп буладыр. Анда мондый юллар бар:
Госман бер хафиз кызы идем,
Ханәкә Солтан атлы идем.
Сәхтиян кимәс наз идем,
Чабата тапмый барамын.

Ә болай, “Алып бабай чабатасын каккан Җир” кебек гыйбарәгә караганда, чабата дигән нәрсә халык тормышына шактый күптән кергәнгә охшый, һәрхәлдә, 1804 елгы “Словарь российско-татарский”да “чабата” сүзе теркәлгән инде.
Чабата ясау белән, гадәттә, өйдәге өлкән буын шөгыльләнгән, чөнки картлар инде башка авыррак эшләрне башкара алмаган. Ләкин чабата ясарга малайларны бик иртә өйрәтә торган булганнар. Ә чабатаны күркәм итеп ясарга өйрәтү педагогик тәрбиянең бер методы булган дияргә мөмкин. (Бу турыда рус язучысы Евгений Пермякның “Кем быть?” китабында бик матур үрнәк китерелә — гадәттән тыш ыспай итеп үрелгән чабатаны базарда хәтта сыңарап сатып алучылар да табылган, алар аны өйгә алып кайтып, балаларына күрсәткәннәр.)

Чабата ясау өчен агач калып, шөшле һәм үткен пәке генә кирәк булган. Аны, гадәттә, җиде юкәдән үргәннәр. Чабатаны ясар өчен әзерләнгән юкә тасмасы юкә очы дип аталган. Тугыз юкәдән үргән чабатаны кунак чабатасы дигәннәр. Аны кунакка барганда кигәннәр. Уникедән үргән чабата (уникеле чабата) тагын да ыспайрак булган. Чыганакларга караганда, Ләмбрә ягында (Мордовия) чабатаны алтыдан яки биштән үрү таралган була.